گبه هنر فاخر و سنتی ایران
خبرنگار پایگاه خبری احوال نیوز؛ دریادداشتی از سلسله مقالات “فهم نقش از میراث ناملموس ایران ” درباره گبه یکی دیگر از رشته‌های هنرهای فاخر وسنتی ایران ” نوشت:
گبه، نماد دستبافت‌های ایرانی با قدمتی کهن، در میان دوست‌داران هنر فرش به گوهری تماشایی و ستودنی تبدیل شده است. این شاهکار دست‌های هنرمند، که در دل خانه‌های روستایی و کوچ‌های عشایری ایران، به‌ویژه در استان‌های فارس و خوزستان، جان می‌گیرد، بی‌شک یکی از شاخص‌ترین نمایندگان میراث هنری این مرز و بوم است. گبه، که همتایانی در کشورهای دیگر نیز دارد، در ایران با آرایه‌ها و نقوشی استثنایی و منحصربه‌فرد، حکایت از چیرگی ذوق و سلیقه بانوان و مردانی دارد که با الهام از زیبایی‌های بی‌حد و مرز طبیعت و دنیای اطرافشان به آفرینش گبه می‌پردازند.
گبه (در لغت به معنای ضخیم وزمخت) یا قالیچه خرسک فرشی از جنس قالی است که معمولاً در اندازه کوچک توسط عشایر لر و قشقایی و فارس ها بافته می‌شود. گبه پرزهای بلند دارد و در بافت آن شمار پود بیشتری به کار می‌رود که تأثیر چشمگیری بر نرمی گبه می‌گذارد. تعداد پود برخی از گبه‌ها گاهی از سه تا هشت پود در هر رج و بلندی پرزها گاهی تا یک سانتی‌متر هم می‌رسد.
گبه‌هایی که در قدیم بافته می‌شدند خود رنگ بوده‌اند، یعنی پشم گوسفندان را بدون تغییر رنگ به کار می‌گرفتند و شامل رنگ‌های سیاه، سفید و خاکستری می‌شد. اگر بافنده روز خوبی را سپری می‌کرد رنگ سفید را به کار می‌برد و اگر روز ناخوشایندی داشت رنگ سیاه در دستبافته اش نمودار می‌شد.
گبه‌های بختیاری و قشقایی ساختار مشابهی دارند. در اندازه‌های بزرگ بافته می‌شوند. تار و پود آن از نخ پنبه به دست می‌آید و به همین دلیل در بازارهای ایران این گبه با نام گبه نخی شناخته می‌شود
نقش مایه
نقوش باستانی مورد استفاده در ایل شامل موارد زیر می‌شود:
خورشید
در میان اقوام آریایی نشانه خوشبختی زندگی و نور که جایگاهش آسمان است می‌باشد.
گل هشت پر
این نقش نیز از دوران قالی پازیریک بدون تغییر تا امروز استفاده شده‌است.
سرو
از نقوشی که از زمان باستان کاربرد داشته و به عنوان سمبل درخت زندگی مشهور بوده‌است.
طرح‌های گبه
ترنج‌های لوزی شکل، طرح درخت زندگی، طرح ترنج، طرح شطرنجی، طرح گل و بته، طرح کف ساده، طرح اردک، طرح شیری، طرح محرمات مورب طرح تصویری، طرح سر تا سری، نقوش انسانی از طرح‌های گبه‌های ایل بختیاری است.
بافندگان ایل از اشیا پیرامون خود برای پر کردن بافته هایشان استفاده می‌کنند. یکی از این اشیا اره است که با نقش مهندسی دانه دار مثلثی شکلش در کامل کردن نقوش بافته‌ها نقش مهمی را ایفا می‌کند. از میان دیگر ابزارهای مورد استفاده می‌توان به هچه اشاره کرد که به عنوان ابزاری برای محکم نگه داشتن وسایل روی حیوانات باربر از آن استفاده می‌شده‌است.
طرح شیر
مهم‌ترین طرحی که در میان عشایر بافته شده نقش شیر می‌باشد که تنها نقش مشترک بین بافندگان مناطق مختلف بوده‌است.
طرح خشتی یا قابی شکل
این طرح از کابردی‌ترین نقش‌های گبه است و مورد علاقه بافندگان فارس و بختیاری بوده‌است. اساس آن شامل طرح‌هایی با قاب‌های منظم می‌باشد که هر یک از قاب‌ها به‌صورت جداگانه طرحی هماهنگ با قاب‌های دیگر دارد. نقوش به کار رفته در قاب‌ها عبارتند از: طرح‌های هندسی، طرح درخت گل و مرغ، خاتم کاری و نقش‌های ستاره‌ای که قاب‌ها را زینت بخشیده‌است.
طرح حوض گبه
این نقش شامل ترنجی در وسط است که گلی را نشان می‌دهد که از اطراف آن گل‌ها و غنچه‌هایی دیگر گسترش یافته‌است.
طرح گل گبه
به نقش گل رز در گبه طرح گل گبه می‌گویند.
طرح ایلاتی
این طرح برگرفته از طبیعت اطراف عشایر است و کاملاً ذهنی است و بیشتر در میان قاب‌های لوزی، دایره، مربع، مستطیل و بیضی قرار می‌گیرد که هر یک از آن‌ها با طرح‌های با اصالت ایرانی مزین شده‌اند.
طرح درخت
درخت در زندگی آدمیان جایگاه مهمی داشته‌است که در این میان درخت سرو که نماد شادی و بید مجنون که نماد غم و اندوه بوده‌است بیشترین کاربرد را داشته‌است.
طرح راه‌راه
این طرح به گونه‌های متفاوت توسط بافندگان به کار می‌رود. جهت این راه‌ها اغلب به‌صورت عمودی و اریب است و گاهی نیز از جهت افقی استفاده می‌کنند.
طرح خانه در هم
در دل این نقش مفهومی عرفانی مورد نظر است. این خانه‌های در هم شده و یکنواخت تصویری انتزاعی از مراحل زندگی را نمایان می‌کند که آغاز آن از عالم هستی است و پایان آن به گوهر ذات و وجود منتهی می‌شود.
طرح کف ساده
این گبه‌ها سفره‌های بدون نقش را در برابر ذهن مجسم می‌نمایند. این بی نقشی خانه‌های محقر روستاییان و زمین بی محصول آن‌ها را نمایان می‌کند. نقش‌های دیگری نیز در گبه استفاده می‌شوند که عبارتند از: عنکبوت، لوزی لوزی، لوزی‌های سوار برهم، زیگ زاگ، چهار گوشه، محراب، حیوانات و انسان.
“گبه‌بافی در استان بوشهر شاخص‌ترین محصول صنایع دستی این استان است. در استان بوشهر بافندگان به دو قشر تقسیم می‌شوند. یک عده بافندگانی هستند که مواد اولیه را به سرمایهٔ خوشان تهیه می‌کنند و می‌فروشند که از وضعیت اقتصادی خوبی برخوردارند. قشر دیگر به‌صورت دستمزدی کار می‌کنند و مواد اولیه را از سایر منابع تحویل می‌گیرند.
سابقه تاریخی گبه بافی در استان بوشهر
در هر جاکه دام وجود داشته‌است، انسان به کاربرد پشم گوسفند پی برده و بعدها بافت گبه و گلیم در همان مناطق معمول شده‌است، روستای شول قدمت دیرینه در گبه بافی دارد. بعد از آن سرمک، رود فاریاب، ده کهنه و غیره
در این منطقه طرح‌ها بیشتر الهام گرفته از طبیعت است که در محل زندگی آنان وجود دارد، مانند نقش بز، پرنده و درخت که در قالی و گبه‌ها دیده می‌شود. ممکن است به صورت طرح بندی باشد، یعنی یک قطعه از طرح در سر تا سر فرش چه در طول چه در عرض تکرار شده باشد. طرح هندسی هم در بافته‌ها یشان دیده می‌شود گبه‌های این مناطق صادراتی هستند و برای کشورهای اروپایی سفارش می‌گیرند. گبه‌های امروزی با استفاده از طرح‌ها و نقش‌های که به بافندگان داده می‌شود آماده می‌شود و به همین دلیل طرح‌ها دیگر اصالت گذشته را ندارند.
نقش‌های گبه در روستای شول
نقش دو لوزی سماور
نقش وسط چنگ
ماه و آفتاب
نقش حسین خانی
نقش کنگره‌ای
چنگ
قلیونی (محل اتصال دو لوزی را قلیونی می‌گویند)
نقش چنار
بغل خوسی
نقش ساده شده حیوان مانند نقش آهو که به آن شکال می‌گویند.
نقش‌های موجود در روستای کلمه
ناظم
گل حاشیه و چهار شاخه
سراب
نقش بلبل
نقش تجریهٔ حیوان
نقش کبک روی کوه
نقوش شطرنجی
با شرح کوتاهی از این هنرستودنی دست های هنرمند روستایی و با این دانش که این صنعت دستی به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد، نه تنها می بایست این هنر را به عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان حفظ و ارتقای فرهنگ ایران در بازارهای داخلی و خارجی مطرح نمود، بلکه به عنوان بستری برای به اشتراک گذاشتن داستان‌ها و دنیاهای تصوری سازندگانش، به شهرت رساند.
بنابراین یقینا این هنر باید با اهتمام بیشتری از سوی دولتمردان وسرمایه گذاران وتجار جهت ارائه بهتر به جهانیان مورد توجه قرارگیرد.
آذر کریمی
